Vue de la ville de Herck

Herk wordt voor de eerste keer in geschreven bronnen vermeld in 1107 als Harke, twee jaar later in 1109 als Herche. Het begin van onze bewoningskern werd waarschijnlijk gevormd door de kruising van wegen: enerzijds deze van de handelsweg Brugge-Keulen, anderzijds door de weg Tongeren-Stevoort-Tessenderlo. De eerste afbeelding van Herk die opduikt is een panorama van het centrum . In eerste instantie is het een houtdruk van amper 5 x 8 cm groot, gemaakt door Robert Peril (geboren in Luik, werkzaam in Antwerpen tussen 1522 – 1536). In 1986 wordt de ets ingekleurd gebruikt om een zijde van 50 Herkse Duiten te vullen. Met een watermolen op de Vezer, een stilstaand water, is de historische weergave misschien te betwisten. Het iconisch beeld dat we allen kennen komt uit een van de mooiste gedrukte werken uit de 18e eeuw: “Les délices du païs de Liège”, een uitgave rond 1744. 

Bij het schrijven van dit artikel moest ik denken aan mijn jaren tachtig of negentig van vorige eeuw toen een man met een – dikwijls – grote auto aan de deur belde met een fotootje van je huis in zijn hand. De man was een vertegenwoordiger van een firma die enkele weken daarvoor een Cessna 172 of soortgelijk vliegtuigje waarvan het raampje open kon de lucht had in gestuurd en letterlijk straat per straat, van huis tot huis, twee foto’s maakte. Twee foto’s omdat het vliegtuig zo’n honderd km per uur vloog en een foto snel onscherp kon zijn. Na een dag van vijf uur vliegen hadden 500 potentiele klanten een foto van hun woonst. Indien de huizen netjes in een rij stonden lag het aantal dubbel zo hoog. En nu stond die man met de foto voor je deur. Je kon het fotootje kopen in verschillende formaten, al dan niet ingekaderd. 

Les Délices de … 

Een vergelijkbare manier deed zich voor in de tweede helft van de 18e eeuw. “Les Délices de…” (lekkernij maar ook mooie plaatsen) waren een geliefd literair thema. Oorlogen met Lodewijk XIV waren – tijdelijk – afgelopen en men wou de weemoed en de 18e eeuw –eeuw van de verlichting en nieuwsgierigheid een plaats geven. Iedereen die zichzelf respecteerde noemde zich geleerde in het een of het ander en discussies in de gegoede kringen over nieuwe wijsheden vierden hoogtij. Dit gebeurde ook in ons prinsbisdom Luik. 

Misschien afgekeken in Keulen en Amsterdam vatte uitgever Everard Kints uit Luik het plan op om “Les Délices du Païs de Liege” uit te geven. Het moest een rijk geïllustreerd boek worden met wetenswaardigheden en historische feiten rond een stad, kasteel, abdij, klooster, grote boerderijen… niet in het Latijn, de gebruikelijke taal voor belangrijke publicaties, maar in de voertaal: het Frans.

Everard Kints is een van de meest ondernemende boekdrukkeruitgevers van zijn tijd. Hij woont in Luik. Meerdere belangrijke titels worden bij hem gedrukt. Hij heeft wat geld opzijgelegd en kan beginnen aan dit nieuw project dat hij met een voorintekening op de markt wil brengen. Iedere potentiële klant wordt vanaf begin 1736 benaderd met een aanbevelingsbrief van de Prins-bisschop incluis. In de zomer van 1736 wordt de landschapsschilder Remacle Le Loup (8 april 1694 – 12 mei 1746) uit Spa op pad gestuurd om schetsen te maken. Voor de bezoekers van het kuuroord beschilderde hij tot dan toe souvenirdoosjes met landschapjes uit de omgeving. In eerste instantie maakt hij schetsen van de eigendommen van de voorintekenaars. Zij betalen twee pistolen (een pistool is een Spaanse gouden munt van 6,77 gram) als / 24 voorschot per schets, bij akkoord betalen ze nog eens twee pistolen waardoor één druk in het boek is afbetaald. Remacle heeft er zin in. Onderweg maakt hij links en rechts nog schetsen van eigendommen waarvan zijn opdrachtgever misschien later de eigenaar nog kan contacteren om in het boek te worden opgenomen. 

De intekening op het volledig boekwerk waarvan men op voorhand het aantal boeken en de kostprijs niet kende, moet succesvol zijn geweest. De oorspronkelijk in gedachten drie boekdelen werden er tussen 1738 en 1744 vijf gedrukt. 

Na goedkeuring van de schetsen werkt Remacle ze verder uit. Het overbrengen op de koperen plaat en het drukken wordt ondanks het onderschrift – R le Loup fecit. – in Augsburg door Joh. Aug. Corvinus of zijn omgeving gemaakt. Ofschoon nergens in het boekwerk vernoemd, wordt Pierre-Lambert de Saumery als auteur van de “Les Délices du Païs de Liége” aanzien. De schets of pentekening van Herk is 18,1 x 29,9 cm groot. De gekende ets is 14,4 x 23,4 cm, gedrukt op een papier ter grootte van het boek. Sommige exemplaren werden later nog ingekleurd. 

Ets Herk 

Op de vraag of Herk in deze periode er uitzag zoals op de ets is weergeven is het antwoord ja. Is het fotografisch weergegeven dan is het antwoord neen. Voor hij deze schets maakte, was Remacle al enkele keren het dorp doorgelopen en kreeg hij de vraag van mensen om ook de gevel van hun huis te tekenen. Heeft hij torentjes of specifieke gebouwen toegevoegd waarvan hij wist dat ze er waren maar die hij vanuit zijn standpunt van schetsen niet zag. Wolken en vogels schetste hij sowieso niet, maar werden later ‘vrij’ bij het krassen van de burijn in de koperen plaat mee opgenomen. Het panorama van Herk is genomen vanuit de huidige SintTruidersteenweg naar de Markt toe. Opvallend is de lege vlek van het Sint-Amorshof net achter de Vezer richting kerk. Niet verwonderlijk: door de branden in de jaren 1669, 1679 en 1699 was Herk grotendeel afgebrand. De ravages van 1781 gebeurden na het publiceren van dit boek1 . Links van de kerk zien we een pleintje, de Markt. Rond de kerk is er een afsluiting, vermoedelijk de afbakening van het kerkhof. Niet te zien op de schets, op de gravure zien we links de Diestsepoort, rechts de Sint-Truidense of Oppemsepoort. De Hasseltse poort is op beide voorstellingen niet te zien. Het torentje halfweg de kerk is de Mariakapel die later werd afgebroken. Een rechtstreekse oversteek naar de huidige Sint-Truidersteenweg was er niet in die tijd, reden waarom de poort die uitgaf op de huidige Ridderstraat de Sint-Truidense poort werd genoemd. Een ets van de steden zoals deze van Herk kost deze dagen ongeveer 250 euro. Voor de vijf delen moet men op 250.000 euro rekenen. 

Bronnen: 

• Luchtfotografe Moniek Mulder, www.luchtfotografie-snowwhite.nl 
• Limburg, Els Hermans, Gedrukte Iconografie voor 1900, blz. 61 
• Historische steden in Limburg, Jan Gerits, Gemeentekrediet, D/1989/0348/25, ISBN 90-5066-058-4, blz. 135-149 
• Met Le Loup op Reis, Limburg door een 18de eeuwse bril bekeken, Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof Hasselt, D/1993/2988/1, blz. 11-19, 65 
• Archief André Smeets

André Smeets